शीळ.
कदाचित सगळ्यात सहज, नकळत, आपोआप उमगणारी एक गोष्ट! म्हणुनच बरीच दुर्लक्षीतही. बोलायला, चालायला, गायला, नाचायला शिकवावं लागतं, पण शिळ अगदी सहज येते, न शिकवता. कधितरी मोकळ्या हवेत फिरतांना, कधी सिनेमातला फाडू डायलॉग ऐकल्यावर, कधी हिरोईनच्या एन्ट्रीवर, कधी गल्लीतल्या क्रिकेट मॅचमध्ये, कधी 'ईशारा' म्हणुन, कधी कौतुक म्हणुन, कधी मस्ती म्हणुन आणि कधी सुस्ती म्हणुन! शीळ प्रत्येकजण वाजवतो. अगदी 'रानारानात' जाऊन 'राया' चा 'काळवेळ' आणि 'ताळमेळ' बिघडेपर्यंत!
कोमोरावलु शिवप्रसादही शीळ वाजवायचा. तासनतास! 'होट घुमा सिटी बजा' हा मंत्र अगदी कालपरवा आलेला, पण शिवप्रसादने तो पन्नास वर्षांपुर्वीच आत्मसात केला होता. आंध्रप्रदेशातल्या गुंटुर जिल्ह्यातल्या बापट्टल नावाच्या छोट्याश्या समुद्रकिना-यावरील गावात वसलेल्या आपल्या घरी दिवसभर गाण्यांच्या एल पिज लावून त्याबरोबर शिळ वाजवत राहणे हाच शिवप्रसादचा दिनक्रम होता. शीळ त्याच्या तन-मनात ईतकी भरली की तो भारताचा, नव्हे जगाचा पहिलाच व्हिसल विझार्ड बनला! ह्युमन फ्ल्युट, प्रकृतीमुरली, आंध्रा नाईटिंगेल, कलासरस्वती के शिव प्रसाद यांनी केवळ शीळ वाजवण्याचे १० हजारच्या वर कार्यक्रम जगभर सादर केलेत. शास्त्रीय संगीताच्या बंदिशीपासुन ते कोलावेरी डी पर्यंत सगळंकाही केवळ शीळ वाजवून व्यक्त करू शकणा-या या जगावेगळ्या कलाकाराची खासियत आहे ती कर्नाटक आणि हिंदुस्तानी शास्त्रीय संगीतावर असलेलं सारखंच प्रभुत्त्व, संगीतांच्या विविध अंगांचा, वाद्यवृंदाचा बारकाईने केलेला अभ्यास आणि जगातल्या कुठल्याही भाषेचं बंधन नसलेली वेड लावणारी शीळ!
मात्र वेड लावण्याचं हे कसब आत्मसात करण्यासाठी आधी अनेक वर्ष शिवप्रसादला 'वेडा' हे बिरूद मिरवावं लागलं. घरी शास्त्रीय संगीताची नव्हे तर शास्त्र आणि विज्ञानाच्या अभ्यासाची, उच्चशिक्षणाची परंपरा होती. संगीताला विरोध तसा नव्हता, पण संगीतातल्या बंदिशी, आरोह-अवरोह, आणि आलाप ताना गायचे सोडून मुलगा शीळच का म्हणुन मारत राहतो, हा प्रश्न त्यांच्या आठ मोठ्या भावां-बहिंणींसह आई आणि वडिलांनाही पडायचा. त्यातल्या त्यात लहानग्या शिवाला दम्याचा विकार जडला आणि तो त्याच्या पत्त्थ्यावरच पडला! डॉक़्टरानीच सांगीतलं की याला शीटी वाजवू द्या! त्यामुळे श्वसनाचा व्यायाम होतो. दमा लवकर बरा होइल! मग काय पहायचं? शीळवेड्या शिवप्रसादची लॉटरीच लागली. जागा असला की त्याची शिटी सुरूच असायची. शीळीने दमा कुठच्या कुठे पळवला आणि शिवप्रसादला कुटुंबात आणि मित्रमंडळीत बरंच लोकप्रियही केलं. मात्र ही कला त्याला जनमानसांतही मानाचं स्थान मिळवून देइल अशी कल्पनाही कुणी केली नव्हती.
शेवटी तो प्रसंग आलाच. दिवस होता हनुमान जयंतीचा आणि पहाटे उठून आजुबाजुचे सगळे लोक जमले होते ते हनुमान जन्माचं किर्तन ऐकण्यासाठी. मात्र ऐनवेळी किर्तनकार बुवाच येवू शकले नाहीत. पर्यायी व्यवस्था होइपर्यंत जमलेल्या भक्तगणांना खिळवून ठेवण्याची जबाबदारी आयोजकांनी बारा वर्षाच्या शिवप्रसादवर सोपवली. टाळ मृदंग, आणि वीणा हा वाद्यवृंद तयारच होता. शिवप्रसादने श्रोत्यांना नमस्कार केला आणि संगीत सुरू झालं. पहाटेची वेळ. अहिर भैरव रागातील बासरीचे स्वर कानी पडू लागले... अरेच्या! बासरी नव्हे, ही तर शीळ! सर्वजण थक्क !! गाजलेल्या तेलगु रामभजनाचे 'पिबरे रामरसम..' चे स्वर कानावर पडू लागले. शब्द सगळ्यांना ठाऊक होतेच. पण ईतक्या सुरेल शीळीच्या रूपात रामरसम ऐकण्याचा अनुभव शब्दांच्या पलिकडला ठरला. कितीतरी वेळ त्या शेकडो लोकांच्या लाखो टाळ्या! शिवप्रसादच्या कानात अजुनही या टाळ्यांच्या आवाज ताजा आहे.
का नसावा? यानंतरच शब्दांच्या पलिकडलं 'शीळ' हेच आपलं कलाक्षेत्रं, असं त्यानं ठरवून टाकलं. संगीताची साधना आणखी जोमाने सुरू झाली. शिटी म्हणजे काहीतरी असंस्कृतपणाचं लक्षण, रोडरोमिओंचा थिल्लरपणा, ही ओळख पुसून टाकायची; शीटीला एक कला, कौशल्य म्हणुन नावारूपाला आणायचं असा निश्चयच त्याने केला आणि स्वतः निवडलेल्या खडतर वाटेवरून वाटचाल सुरू झाली. शीळ वाजवण्याची कला याभोवती एक वेगळं वलय असल्याने काही काळातच शिवप्रसाद ब-यापैकी प्रसिद्ध झाले. कोना प्रभाकर राव हे त्या वेळचे एक जेष्ट नेते. महाराष्ट्राचे ते राज्यपालही राहिले होते. त्यांना शिवप्रसादची कला फारच भावली. हैद्राबादला येऊन मोठ्या कलाकारांशी परिचय करून देण्याचं त्यांनी आश्वसन दिलं. मोठ्या उत्साहाने राजधानीत आलेल्या शिवप्रसादच्या पदरी मात्र मोठ्या संगीततज्ञांकडून निराशाच आली. "शास्त्रीय संगीतात कुणी शीळ वाजवत नाही. यापेक्षा बासरी का नाही शिकत?" "शीटी म्हणजे आपल्या परंपरेच्या विरूद्ध, विचीत्र आणि अवैध!" अश्या प्रतिक्रीया कानी पडल्या. मात्र 'शास्त्रीय शिटी' असते कशी, याची उत्सुकता प्रत्येकालाच असायची. प्रत्येकजण 'एकदा वाजवून दाखवा' अशी फर्माईश जरूर करायचा.
असंच एकदा कर्नाटक संगीताचे त्या वेळचे 'महागुरू' डॉक्टर एम बालमुरलीकृष्ण यांच्यापुढे शिवप्रसादची शीळ वाजली. बालमुरलीकृष्ण स्वतः उठून उभे राहिले आणि त्यांनी शिवप्रसादला संगीत शिकवणार असल्याचं सगळ्यांसमोर जाहिर केलं. आठवड्याभरात शिवप्रसादजींचं बस्तान हैद्राबादवरून गुरूगृही चैन्नईला गेलं. गुरूकृपा झाली, आणि ईमारत फळा आली! भारतीय शास्त्रीय संगीतातल्या मोठमोठ्या कलाकारांपुढे मग मुशाफिरी करता आली. मुलगा वेगळं काहीतरी करतोय त्याचं कौतुक व्हायचं, मात्र कुणीच संगीत सभांकरीता आमंत्रण द्यायचं नाही. सोडून द्यावं का हे वेड? गाणं सुरू करावं का? अशी द्वीधा मनस्थीती झाली. पण शीळ काही स्वस्थ बसु देइ ना.
एकदा भारतरत्न बिस्मील्ला खांसाहेबांना भेटण्याची संधी लाभली. "क्या बजा रहे हो? सिटी?" त्यांनी विचारलं. शिवप्रसादजींनी उत्तरादाखल सादर केला राग मालकंस! आणि खांसाहेबही चकित झाले. "ये मत छोडना," त्यांनी स्वानुभवावरून सांगीतलं. शहनाई हाती घेतल्यावर "मय्यत का साज बजाने वाला" म्हणुन त्यांची झालेली अवहेलना त्यांनी कशी सहन केली, हे त्यांनी शिवप्रसादजींना जवळ बसवून सांगीतलं. त्याक्षणी मनातला कितु कुठच्या कुठे पळाला. ठरलं. आता शीळच वाजवायची!
आपल्या व्यस्त कार्यक्रमातून आधी दहा मिनिटाचा वेळ देणा-या आणि मग 'प्लिज कंटिन्यु' अशी विनंती करत तब्बल दिड तास शिवप्रसादजींच्या स्वरांचा आनंद घेणा-या तत्कालीन पंतप्रधान ईंदिरा गांधी असोत; शिवप्रसादजींचे आराध्य भगवान सत्यसाईबाबा असोत; कर्नाटक संगीतातले त्यांचे गुरूजन असोत, आंध्रप्रदेशच्या सांस्कृतीक संचालनालयात ते कार्यक्रम अधिकारी होते, त्या वेळी राज्यात येणारे आंतरराष्ट्रीय दर्जाचे कलागुरू असोत; किंवा हल्ली त्यांच्याकडे शीळ शीकायला येणारे युवा शिष्यगण असोत; प्रत्येकाला या जगावेगळ्या अनुभवात चिंब भिजवायचा त्यांचा उपक्रम गेल्या चाळीस वर्षांपासुन निरंतर सुरू आहे.
आता सत्तरी जवळ असतांना योगासने आणि प्राणायाम करून आपला 'दम' त्यांनी कायम ठेवला आहे. जगभर कार्यक्रम झालेत, होत आहेत. शिष्यपरिवारही बनतो आहे. शिष्यांना ते शास्त्रीय संगीताचं शिक्षण घ्यायचा आग्रह करतात. शीळ शिकायला येणा-यामध्ये मुलींची संख्या खुप असल्याचाही त्यांना अभिमान आहे.
मात्र अजुनही शीळ या कलाप्रकाराला मान्यता मिळाली नाहीये. कौतुक होतं खरं, पण शास्त्रीय संगीत सभेची औपचारिक निमंत्रणं येत नाहीत याची खंतही त्यांना आहे. 'बिकट वाट' निवडल्यावर हे कष्ट करावेच लागणार हेदेखील शिवप्रसादजी जाणतात. भारतीय शास्त्रीय संगीताने अनेक नवी वाद्ये, नवे कलाप्रकार स्विकारलेत, आणि शीळ हा कलाप्रकारही लवकरच सर्वमान्य होईल असा आत्मविश्वासही त्यांना आहे. केवळ शिवप्रसादजींची शिटी असलेले अब्लम्स, कॅसॅटस बेस्टसेलर झाल्यात. त्यांच्या एल पी ने तर त्यांचं नाव थेट लिम्का बुकमध्ये नेऊन ठेवलंय. तेलगु भजने, व कर्नाटक शैलीतील शास्त्रीय संगीतावर आधारीत त्यांचे शेकडो अल्बम्स दक्षीण भारतात विक्रचे उच्चांक मोडत आहेत.
एवढं झालंय, आता राहिलेलं सुद्धा होइलच, या खात्रीसह के शिवप्रसादजी निश्चींत होउन शीळ वाजवत आहेत.
No comments:
Post a Comment